Rybiński (Ribinius, Ryba) Jan (ok. 1565 – ok. 1621), poeta polsko-łaciński, nauczyciel języka polskiego w Gdańsku, sekretarz Rady Miejskiej w Toruniu, sekretarz królewski. Ur. w Barcinie nad Notecią. Ojcem jego był Jan Ryba (zm. 1596), z czasem używający nazwiska Rybiński, imigrant z Moraw, brat czeski, który wskutek dekretu banicyjnego Ferdynanda I musiał w r. 1548 opuścić swój kraj. Przybył wówczas z grupą współwyznawców do Wielkopolski i tam korzystał z opieki Górków, Leszczyńskich, Ostrorogów i Krotoskich. W końcu 1556 r. towarzyszył on Jerzemu Izraelowi w podróży wizytacyjnej do Małopolski i sporządził w języku polskim szczegółowy opis tej wyprawy (opubl. przez M. Sipayłło w „Aktach synodów różnowierczych w Pol.” I 83–161), a później był ministrem Jednoty w zborze w Łobżenicy.
R. oraz jego młodszy brat Maciej (zob.), otrzymali staranne wykształcenie. Po ukończeniu szkół braci czeskich zapewne w Łobżenicy i Koźminku podjęli w r. 1581 naukę w Gimnazjum Akademickim w Gdańsku. W r. n. dzięki pomocy Jana Ostroroga udał się R. na studia uniwersyteckie za granicę. Dn. 13 I 1582 został studentem uniwersytetu w Wittenberdze, jesienią 1584 przeniósł się do uniwersytetu w Heidelbergu. Podczas pobytu w Heidelbergu poznał wielu uczonych i humanistów, zaprzyjaźnił się m. in. z J. J. Grynaeusem, D. Tossanusem, J. Sturmem i P. Melissusem. Heidelberg opuścił R. w r. 1585, uciekając przed zarazą. Odwiedził wówczas Strasburg, Frankfurt nad Menem, Norymbergę, Miśnię, Erfurt, Wiedeń, Pragę, Wrocław i Kraków. Następnie powrócił do Wielkopolski i do połowy 1589 r. przebywał na dworze Ostrorogów. Kolejnym miejscem jego pobytu był Gdańsk, skąd otrzymał propozycję objęcia stanowiska profesora języka polskiego w Gimnazjum Akademickim. Pracę tę rozpoczął 11 VII 1589 publicznym wykładem na temat znaczenia i użyteczności języków w ogóle, a języka polskiego w szczególności. Wiele miejsca poświęcił w nim ukazaniu dawności, zasięgu i piękna języka polskiego. Wykład ten, wygłoszony w języku łacińskim, ukazał się drukiem w Gdańsku w r. 1589 (De linguarum… praestantia et utilitate oratio). Nauczanie języka polskiego łączył R. z przyswajaniem przez uczniów wiedzy o najwybitniejszych zjawiskach z literatury polskiej. Do lektury szkolnej wprowadził teksty Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego. Poza pracą dydaktyczną zajmował się też przygotowywaniem pism urzędowych dla Rady Miejskiej. Sytuacja materialna R-ego była dość trudna, jego kłopoty bytowe wzrosły po zawarciu małżeństwa z Anną Glicznerówną w r. 1590. Świadczą o tym prośby kierowane do Rady Miejskiej o podniesienie płacy.
We wrześniu 1592 R. opuścił Gdańsk i wraz z żoną oraz dzieckiem przybył do Torunia, gdzie objął stanowisko sekretarza Rady Miejskiej. Wielokrotnie wówczas wyjeżdżał do Warszawy, odwiedzał dwór królewski, zyskał zaufanie króla i w r. 1593 otrzymał godność sekretarza królewskiego, co nie spotkało się z aprobatą władz miejskich Torunia, prowadzących spory z duchowieństwem katolickim, szczególnie z jezuitami. Dało to początek nieporozumieniom między Radą a R-m, który w rezultacie 29 IX 1594 przestał pełnić obowiązki sekretarza Rady. Tym samym musiał opuścić Toruń. Do jego tamtejszych przyjaciół należeli m. in. Ulryk Schober, Piotr Artomius, Adam Tobolski, Kaspar Frisius i Jan Turnowski. W związku z tym upadły też jego plany odbycia studiów w zakresie prawa.
Po odejściu z Torunia rozpoczął się okres tułaczki po dworach magnackich. Początkowo R. powrócił do Ostrorogów i w r. 1594 napisał epitalamium (zaginione) na ślub Sędziwoja Ostroroga z Zofią Firlejówną. Pod koniec 1594 r. przebywał w Boninie i zajmował się gospodarstwem rolnym. W r. 1599 przebywał w Szabdzie koło Brodnicy, w posiadłości Jana Dąbrowskiego, star. radzyńskiego. W l. 1601–5 załatwiał sprawy majątkowe po śmierci ojca, później spotykamy go w kręgu klientów Jana Zamoyskiego. Uzyskał wówczas tytuł królewskiego poety uwieńczonego prawdopodobnie za utwór pt. Kanclerza Jana Zamoyskiego tryumphy (Kr. 1605, zaginiony). W r. 1606 ofiarował swe pióro Leszczyńskim, pisząc wiersz na zgon Andrzeja Leszczyńskiego (nie zachowany). W r. n. opiewał zasługi Lwa Sapiehy, któremu zapewne zawdzięczał nobilitację. Przebywając na Litwie zaprzyjaźnił się z Andrzejem Wolanem, sekretarzem królewskim, politykiem i dyplomatą. Pod koniec życia znalazł się w kręgu mecenatu Radziwiłłów, o czym świadczy ostatni z zachowanych wierszy, epicedion na zgon Janusza Radziwiłła zamieszczony w zbiorku „Naeniae a diversis scriptae in exequias… Janussi Radivili…” (Lubecae ad Chronum, 1621).
Jako poeta debiutował R. w r. 1583 tomikiem pt. Wiersze żałobliwe, napisanym pod wpływem wiadomości o śmierci (1582) Jana Ostroroga, podczaszego nadwornego. Podczas pobytu za granicą opublikował jeszcze zbiorek łacińskich i polskich wierszy poświęconych młodemu Janowi Ostrorogowi pt. Hymnus Apollinis et Musarum (Wr. 1583). Ponadto pisał wówczas cykl łacińskich elegii podróżniczych, które opublikował w Toruniu w r. 1592 pt. Hodoeporicorum liber I. Zawarł w nich poetyckie wrażenia z podróży, spotkań i pożegnań. Podczas pobytu w Gdańsku poza wspomnianą już mową ogłosił obszerny poemat dydaktyczny pt. Paidotribia (1590), traktujący o wychowaniu młodzieży, panegiryk na cześć burmistrza Jana Lindego (1589), epitalamium na ślub Doroty Glicznerówny z Mikołajem Kulemannem (1590), wiersz witający delegatów gdańskich powracających z rokowań w Warszawie (1590) oraz pieśń z okazji przyjazdu do Gdańska Anny Wazówny, siostry króla Zygmunta III. Wszystkie te utwory były w języku łacińskim.
Począwszy od r. 1593 pisał R. prawie wyłącznie po polsku. Przyłączając się t. r. do łacińskich życzeń toruńskich literatów skierowanych do Adama Tobolskiego z okazji jego ślubu z Anną Ditrichówną, uczynił to R. w języku polskim (Na wesele… pana Adama Toboliusa…). Najbardziej dojrzały literacko jest zbiór pieśni lirycznych pt. Gęśli różnorymych księga I (Tor. 1593), nawiązujący do tradycji Kochanowskiego. W Boninie, w r. 1595, napisał R. krótkie, wierszowane życzenia noworoczne dla władz miejskich Gdańska i Torunia pt. Nowe lato, utwór pompatyczny i panegiryczny, w swej stylistyce już nieco barokowy (zachowany w rkp., ogłoszony w tomie Wiersze polskie, 1968). Zbieżności genetyczne, stylistyczne i językowe z twórczością Reja wystąpiły w poemacie pt. Wiosna (Tor. 1599), pod względem genologicznym zbliżonym do sielanki. W r. 1600 ogłosił w Toruniu utwór pt. Witanie (napisany w części po łacinie, w części po polsku), inspirowany powrotem z zagranicy Andrzeja Krotoskiego, wojewodzica inowrocławskiego. Tym razem spróbował swych sił na polu dramatycznym. Witanie było wystawione «na teatrum» w Łobżenicy. Później tworzył wspomniane już po części drobne utwory okolicznościowe: na śmierć Zamoyskiego (1605), Andrzeja Leszczyńskiego (1606) i Janusza Radziwiłła (1621), ku czci Leona Sapiehy (1607) i zalecający książkę Andrzeja Wolana (1608). Po r. 1621 nie spotykamy już śladów życia i działalności R-ego Zapewne więc wówczas zmarł, w wieku 55 lat; z osobistych jego wynurzeń wiadomo, iż zdrowie nie dopisywało mu już w okresie studiów zagranicznych.
O losach potomstwa R-ego z małżeństwa z Anną Glicznerówną, córką Mikołaja (możliwe, iż ministra zboru poznańskiego, zob.), brak wiadomości.
Zbiór utworów R-ego, pt. Wiersze polskie poprzedzony obszernym wstępem i bibliografią wydali krytycznie Zbigniew Nowak i Anna Świderska (Gd.–P. 1968).
Estreicher; Nowy Korbut (bibliogr.); Oloff E., Polnische Liedergeschichte, Dantzig 1744 s. 157; Praetorius E., Athenae Gedanenses, Lipsiae 1713 s. 203; tenże, Dantziger Lehrer-Gedachtniss, Dantzig 1713 s. 11; Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III, cz. 2; Węgierski A., Systema historico-chronologicum Ecclesiarum Slavonicarum, Traiecti ad Rhenum 1652 s. 453; Zernecke J. H., Historiae Thoruniensis naufragae tabulae, Thorn 1711 s. 145; tenże, Summarischer Entwurff des Geehrten und Gelehrten Thorns, Thorn 1712 s. 26, 35, 44; – Bentkowski, Hist. liter., I 193, 271–3; Bidlo, Jednota Bratrská, cz. III (ojciec Jan Ryba); Grabowski T., Literatura luterska w Polsce wieku XVI, P. 1920 s. 178; Maciejowski W. A., Piśmiennictwo polskie od czasów najdawniejszych aż do roku 1830, W. 1852 III 348; Nadolski B., Jan Rybiński, w tegoż: Ze studiów nad życiem literackim i kulturą umysłową na Pomorzu w XVI i XVII wieku, Wr. 1969 s. 204–11; tenże, Jana Rybińskiego „Hodoeporicorum liber”, w: Księga pamiątkowa ku czci Stanisława Pigonia, Kr. 1961 s. 177–82; Nowak Z., Jan Rybiński, zapomniany poeta pomorski doby Odrodzenia, „Pam. Liter.” R. 52: 1961, s. 321–71; Pniewski W., Język polski w dawnych szkołach gdańskich, Gd. 1938; Śliziński J., Z działalności literackiej braci czeskich w Polsce, Wr. 1959 s. 85–96; Witkowski L., Poeci nowołacińscy Torunia, Tor. 1958 s. 20–2; – Foerstemann C. E., Album Academiae Vitebergensis, vol. 2, Halis 1894 s. 303; Kossowski M., Przyczynki do życiorysu Jana Rybińskiego. B. Listy i „Nowe lato” Jana Rybińskiego, „Roczn. Gdań.” T. 9/10: 1935/6 s. 437–44; Nadolski B., Wybór mów staropolskich, Wr. 1961 s. 173–89; Pniewski W., Przyczynki do życiorysu Jana Rybińskiego. A. List do Senatu Gdańskiego oraz kilka nowych szczegółów z życia i twórczości Jana Rybińskiego, „Roczn. Gdań.” T. 9/10: 1935/6 s. 432–7; Taszycki W., Obrońcy języka polskiego, Wr. 1953 s. 178–86; Toepke G., Die Matrikel der Universität Heidelberg, Th. 2, Heidelberg 1886 s. 113; – AP w Tor.: Akta m. Torunia sygn. VI 12, 100, 102, 103, 106–110, sygn. XI 9, 40, 52, 53, 60; B. PAN w Gd.: Zamell G., Commentarius philologico-historicus de rei litterariae illustriumque scholarum in Borussia initiis, incrementis et vicissitudinibus deque viris claris qui inde prodierunt, Ms. 2522 s. 34–36; B. Jag.: rkp. 5431 (Pauli Ż., Poezje Jana Rybińskiego).
Zbigniew Nowak